Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) genellikle okul çağı çocuklarında göze çarpan ve tanılanan bir bozukluk olsa da okulöncesi dönemde, hatta bebeklikte de bazı belirtiler görülebilmektedir. Bu belirtilerin fark edilerek erken müdahale ile bu çocuklar için doğru davranış şekillendirme yöntemleri kullanılarak ve çevre düzenlemesi yapılarak ile hem okul öncesi dönemde yaşanan hem de okul çağında yaşanabilecek birtakım problemlerin azaltılma şansı olabilir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun belirtileri yaş ve gelişimle beraber değişmektedir.

Bebeklikten okul başlayana kadar geçen sürede ilk fark edilen özellik çocuğun aşırı hareketli olmasıdır. DEHB olan bebekler sıcaklık, ses ve ışık gibi çevresel uyarıcılara karşı duyarlıdırlar. Hareketlidirler, çok ağlarlar, az ve düzensiz uyurlar, yeme problemleri yaşarlar, anneye aşırı bağımlı olabilirler. Anne babalar bu çocukları huzursuz, devamlı atlayan, zıplayan, tırmanan, motorla sürülüyormuşçasına hareketli biçiminde tanımlarlar. Emekleme döneminde bile bu çocukların bir taraftan diğerine, bir oyuncaktan diğerine atıldıkları ve kucağa alınmaktan, kucağa alınsa bile kucağında olduğu kişinin durmasından hoşlanmadıkları gözlenmektedir.

Erken çocukluk döneminde aşırı hareketlidirler. Olaylara ve durumlara düşünmeden dalarlar ve korku hissetmezler. Bir obje dışında farklı bir objeye dikkat edemezler.

Söz dinlememe, akranları ile iletişim ve oyun kurmada güçlük çekme, oyun oynarken başına buyruk davranma, amaca yönelik davranış azlığı, dikkatini toplama güçlüğü, disipline yönelik olumsuz tavırlar sergileme okul öncesi dönemde görülen özelliklerdir.

Çocuk okula başlayana kadar dikkat eksikliği belirtileri neredeyse hiç fark edilmezken, dürtüsel davranışlar yani isteklerini erteleyememe, anında yapılmasını isteme, devamlı anne babanın ilgisinin üzerinde olmasını bekleme ve tutturma okul öncesi dönemlerde göze çarpmaya başlar. Başka çocukları itip kakma, oyuncaklarını ellerinden çekme, sırasını bekleyememe, vurma, ısırma, bağırıp çağırma gibi saldırgan ve sorunlu davranışlar da oldukça sık görülür. Bazı DEHB çocuklarda ise çevreden devamlı eleştirilme, ceza alma sonucu içe dönme veya çekingenlik baş gösterir. Bu çocuklarda uyku ve yeme bozuklukları, kolay kızma, mutsuzluk, mızıldanma ve anne babaya aşırı bağlılık gibi belirtiler gözlenir.

– Yeğenim çok zeki. Daha 2 yaşında, telefonda oyunları bulup açıyor ve oynuyor.
– Benim kızım da öyle. 1,5 yaşında tablette benim yapamadığım şeyleri yapıyor. Yeni nesil çok zeki!

Hepimiz çevremizde bu ve buna benzer konuşmaları çokça duyar olduk. Bebekliklerinde, çocukların telefon, tablet, televizyon ile yapabildikleri yakınlarını gururlandırıyor. Sonra çocuk büyüyor ve bu aletlerle ilişkisi bağımlılık boyutuna ulaşıyor. İletişime kapalı, oyun oynamayı bilmeyen, sohbet etmeyen, sürekli elinde tabletle gezen çocuklar ortaya çıkıyor. Anne babalar da panikle bir uzmandan yardım almaya çalışıyor.
Çocukların 3 yaşına kadar tablet, telefon vb. ile etkileşimde olmaları gelişimlerini olumsuz etkiliyor. Önceleri bizi ‘gururlandıran’ davranışları sonra destek almamızı gerektirecek problemlere dönüşüyor. Çocuklarımızla daha çok oyun oynayalım. Oyun oynarken televizyonu kapatalım. Gözümüzün bir ucuyla telefonumuzdaki oyunu ya da videoyu takip etmeyelim. Çocuğumuz bizim aynamızdır. Anne babalarını sürekli elinde telefonla meşgulken gören çocuk böyle davranmayı öğrenecektir. Biz bağımlılıklarımızdan kurtulursak çocuğumuz için de endişelenmemize gerek kalmayacaktır.

Korku bizim tehlikeli durumlar karşısında verdiğimiz, hayatta kalmamızı sağlayan bir duygudur. Çocuklar için yaşantıda yeni gördükleri, anlamlandıramadıkları durumlar korkuya neden olabilir. Doktor da bunlardan biridir aslında. Çocuk ‘doktor’ denilen birine ya da bir yere gidecek, ona neden olduğunu bilmediği bir şeyler yapılacak, belki canı da yanacak. Bir de komşu teyze yaramazlık yaptığında ‘Doktor iğne yapar bak.’ demiş. O zaman doktor korkulacak biridir. Gitmemek için direnir. Bu durumda anne babanın yapması gereken doktora gitmeden önce çocuğa neden doktora gideceğini, doktor teyze ya da doktor amcanın neler yapacağını, sonrasında ne olacağını anlayabileceği bir dille anlatmaktır. Aynı durum diş hekimi için de geçerli. Çocuk olacaklara kendini hazırladığında artık zorluklarla ’savaşacak’ gücü bulacaktır.

Bunları anlatırken dikkat edilmesi gereken nokta çocuğa yalan söylememek. İğne vurulacaksa ya da aşı olacaksa ‘hiç acımayacak.’ demek yerine ‘Canın biraz acıyabilir. Ama sonra geçecek. Bu iğne/aşı sağlıklı olman için gerekli.’ şeklinde bir açıklama çocuğun kendisini acıya hazırlamasını sağlayacağı gibi size olan güvenini de güçlendirecektir.

Sevgili ailelere çocuklarını doktora götürmeden önce okuyabilecekleri birkaç kitap önermek isterim. Sevgili meslektaşım, dostum Ezgi Perktaş’ın çevirisi ile Tübitak tarafından yayınlanan;

Sevgili ailelere çocuklarını doktora götürmeden önce okuyabilecekleri birkaç kitap önermek isterim. Sevgili meslektaşım, dostum Ezgi Perktaş’ın çevirisi ile Tübitak tarafından yayınlanan;

• Doktorda
• Diş Hekiminde
• Yavru Köpek

Hastaneye yatarak tedavi olması gereken, ameliyat olacak çocuklar içinse; “Hastanede” Keyifli okumalar…

Yarık dudak ve damak; hamileliğin ilk üç aylık döneminde meydana gelen, konjenital (doğuştan) bir ağız ve yüz şekil bozukluğudur. Dudak damak yarıklığı 1/750 oranında konjenital olarak görülen ve en sık rastlanan yüz anomalisidir. ‘Yarık’, normal bir kapanışının olması beklenen anatomik bir yapıda meydana gelen anormal bir açılma ya da fissürdür. ‘Dudak yarıklığı’ embriyolojik gelişim sırasında dudakların kapanışında meydana gelen bir yetmezlik sonucunda görülmektedir. ‘Damak yarıklığı’ ise ağız tavanının yani damağın birleşememesi sonucunda oral kavite (ağız boşluğu) ile nazal kavite (burun boşluğu) arasında geniş bir açıklığın kalması ve bu boşlukların kapanamamasıdır. Dudak ve damak gelişimleri birbirinden ayrı süreçler olduğu için doğan bir çocukta sadece ‘dudak yarığı’, sadece ‘damak yarığı’ ya da ‘dudak ve damak yarığı’ birlikte gözlenebilir.

Aşağıda yer alan resimlerde olduğu gibi dudak yarıklığı tek taraflı ya da çift taraflı olabilmektedir.

YARIK DUDAK

YARIK DUDAK ve DAMAK

Dudak ve damak yarıklığının birlikte görüldüğü durumlarda da tek taraflı ya da çift taraflı yarıklar görülebilmektedir.

Bir çocuk eğer başkalarının söylediklerini anlamakta (alıcı dil) veya duygularını, düşüncelerini yeterli düzeyde sözel olarak aktarmakta (ifade edici dil) güçlük yaşıyorsa o zaman bu bir dil bozukluğudur. Diğer yandan eğer bir çocuk konuşma seslerini doğru veya akıcı bir şekilde üretmekte zorluk yaşıyorsa o zaman bu bir konuşma bozukluğudur.

Dil ve konuşma sorunları çocuklarda birbirinden ayrı olarak veya birlikte de görülebilmektedir. Çocuğunuzun alıcı ve ifade edici dil becerileri normal dil gelişim basamaklarına göre geri ise bu durum gecikmiş dil ve konuşma olarak adlandırılır.

Gecikmiş Dil ve Konuşma Tedavisi için kimden yardım alınmalıdır?

Dil ve konuşma bozuklukları çocuk doktorlarının, psikologların ve çocuk gelişimcilerinin uzman oldukları ve uzman olmaları gereken bir konu değildir. Doktorunuz, çocuk psikoloğu veya okul öncesi öğretmeniniz çocuğunuzun fiziksel gelişiminin normal olduğunu, işittiğini ve “baba, anne” gibi kelimeleri çıkartabildiğini, dolayısıyla, bir uzmana görünmeden 3 hatta 4 yaşına kadar beklemenizi tavsiye edebilir. Bu gibi “ bekleyelim görelim” tarzı bir yaklaşım dil ve konuşma bozukluğunun okul dönemine kadar devam etmesine neden olabilmektedir.

Olası bir şüphe durumunda uzman dil ve konuşma terapistine başvurulmalıdır.

Akıcılık bozukluğudur. Diğer bir deyişle konuşmanın doğal akışının çeşitli biçimlerle kesintiye uğramasıdır.

Kekemeliğin Belirtileri Nelerdir?

Tekrarlar: Sözcük içindeki hecenin veya seslerin bir ya da birden fazla defa tekrar edilmesidir(Ör: p-p-para, pa-pa-para).
Uzatmalar: Sözcük içindeki seslerin uzatılmasıdır (Ör: şşşarkı, şaaarkı).
Bloklar: Fonasyon sırasında havanın çıkışının gırtlakta ses telleri seviyesinde veya ağızda engellenmesidir (Ör:kkk-….itap)
İkincil davranışlar: Konuşmanın akıcılığının bozulduğu anlarda iletişim amacı içermeyen jest mimik kullanımıdır (Ör: Baş, vücut veya bacak sallama, ayak vurma, göz kırpma). İkincil davranışlar kekemeliğin ilerleyen dönemlerinde görülebilir.

Kekemeliğin Nedenleri Nelerdir?

Kekemeliğin nedenlerine dair pek çok kuram ileri sürülmüş olmasına rağmen bu kuramların hiçbiri kekemeliği tam olarak açıklayamamakta, nedenini net bir şekilde ortaya koyamamaktadır. Psikolojik faktörler (kaza, korku vs), genetik faktörler (ailede kekemelik öyküsü olması), çevresel faktörler (müdahaleci, mükemmeliyetçi ebeveyn tutumu) tek başlarına bir kişinin kekeme olmasına neden olmaz. Ancak genetik yatkınlık varsa psikolojik ve çevresel faktörler kişinin kekeme olmasında tetikleyici bir rol oynayabilir. Kekemeliğin oluşmasının, devam etmesinin, şiddetinin artmasının azalmasının birden fazla nedeni olabilir.

Kekemeliğin Genel Özellikleri

• Genellikle 2-6 yaşlar arasında ortaya çıkar. Dil ve konuşma gelişimi esnasında her 100 çocuktan 5’inde kekemelik belirtileri görülür. Bu 5 çocuktan 4’ü sorunu kendisi aşar. Ancak bir çocukta ise sorun kalıcı olmaktadır.
• Erkeklerde kızlara göre 3-4 kat daha fazla görülmektedir.
• Yetişkinlikte başlayan kekemelik gelişimsel değil nörolojiktir.
• İçinde bulunulan toplum özellikleri ve yetiştirilen aile özellikleri kekemeliğin oluşmasında ve seyrinde önemli rol oynamaktadır. Toleransın düşük, rekabet ve cezanın fazla olması, sabırsızlık ve mükemmeliyetçilik kekemeliğin oluşmasında ve seyrinin kötüleşmesinde risk faktörü taşımaktadır.
• Kekemelik şiddetinin artmasında azalmasında içinde bulunulan durum, çevre ve kişiler etkilidir.

Kekemeliğin Terapisi

Dil veya konuşma bozukluğu olan her yaştaki insan bu konuda uzman eğitimini almış bir dil ve konuşma terapistinden “konuşma terapisi” alabilir. Konuşma terapisi, genelde terapistin kekemeliği olan birey ile yürüttüğü bireysel terapilerdir. Kekemeliği olan birey çocuk ise aile üyeleri de terapi seanslarına katılabilir. Konuşma terapisinin amaçları ve teknikleri oldukça çeşitlidir. Müdahale sürecinde hangi tekniğin kullanılacağı kekemeliği olan bireye, ortama, aileden gelecek desteğe vb değişkenlere göre belirlenmektedir.

Türkiye ‘de bir çok merkez kısa sürede “iyileşme” garanti etmektedir. Kekemelik müdahalesinde “iyileşme” kelimesini kullanmak doğru bir ifade değildir. Bu merkezlerin ve alanda resmi unvan sahibi olmayan kişilerin uyguladığı teknikler sonucu kekemelik azaltılabilir ancak bu “iyileştirme” sonucu elde edilen konuşma aile, arkadaş ve sosyal yaşam içinde normal sohbetler etmeyi sağlayacak doğal bir konuşma olmaktan uzaktır. Dil ve konuşma bozuklukları eğitimi almış uzmanlar tarafından yapılan konuşma terapileri tercih edilmelidir.

Artikülasyon bozukluğu, konuşma seslerinin ayırıcı özelliklerini belirleyen yer, biçim, zamanlama, hız, basınç değişkenlerinin hatalı bir şekilde üretilmesidir

Fonolojik bozukluklar, kişinin hedef dil dizgesine özgü dilbilgisi kurallarının temelini oluşturan dilin fonolojisini edinme güçlüğü olarak tanımlanmaktadır

Günümüzde alan yazın bu iki bozukluğu Konuşma Sesi Bozukluğu şeklinde ortak bir terimle ele almaktadır.
Konuşma Sesi Bozukluğu, konuşma seslerinin üretiminde anlamlı bir gecikme olmasıdır.
Konuşma sesi bozukluğu olan çocuk kolay anlaşılır konuşma örüntüleri gerçekleştiremez.

Tüm Konuşma Sesleri Aynı Anda Mı Üretilir?

Hayır. Sesler belirli bir sıra çerçevesinde edinilirler. Bazı sesler 3 yaş civarında edinilirken (/p/, /b/, /m/), bazılarının edinimleri okul çağına kadar (/r/, /l/) tam anlamıyla tamamlanmayabilir.

Konuşma Sesi Bozukluklarına Erken Müdahale Önemli Midir?

Konuşma sesi bozukluğuna bağlı olarak çocuğun anlaşılırlığı azalmakta bu da sosyal ilişkilerini olumsuz etkileyebilmektedir. Okul çağına kadar müdahalede bulunulmamış konuşma sesi bozukluğu ileriki yıllardaki akademik başarısızlığın habercisi olabilmektedir. Oluşabilecek akademik ve psikolojik sorunlar göz önüne alındığında Konuşma Sesi Bozukluğu olan çocuklarda erken müdahale daha fazla önem kazanmaktadır.

Çocuğuma sesleri doğru üretmesi konusunda nasıl yardımcı olabilirim?

Çocuğa doğru model olmanız gerekmektedir. Çocuğunuzun konuşmasını bölmeyin ya da sürekli olarak düzeltmeyin. Çocuğunuzun yaptığı ses hataları hem siz hem de yakın çevreniz tarafından alay konusu olmamalı ya da bu hatalar sevimli bulunarak pekiştirici şekilde davranılmamalıdır. Yapabileceğiniz en doğru davranış doğru model olmaktır. Yanlış sesletilen sözcük doğru şekilde ifade edilmelidir. Çocuğunuz “moybayon” dediğinde siz “evet, mor balon, büyük mor balon uçuyor” şeklinde tekrarlayarak doğru geri dönüt verin.

Konuşma Sesi Bozukluğunun Terapisi Nedir?

Konuşma Sesi Bozukluğunun tedavisinde öncelikle aileden çocuğun dil ve konuşma gelişimine dair detaylı bilgi alınır. Ön değerlendirme, uygun görülen durumlarda ayrıntılı tanı konulabilmesi için aile görüşmesini, gözleme dayalı veri toplanmasını ve ek testler uygulanmasını da içermektedir. Değerlendirmeler bir ya da iki saat sürmektedir.

Dil ve Konuşma Terapistinin yapacağı test ve değerlendirmeler ile çocuğun üretemediği sesler belirlenir ve probleme uygun terapi programı geliştirilir.

Okula başlamak çocukların yaşantısında önemli bir adımdır. Çocuklardan ilkokulla birlikte birçok yeni beceri kazanmaları beklenir. Bunlardan en önemlisi de okuma yazma becerisidir. Çocukların tüm yaşantıları için çok önemli olan okuma yazmayı öğrenmelerinde yaşadıkları güçlükler, okuma yazma için gerekli olan önkoşul becerilerinin kazandırılmasının önemini daha da artırmıştır. Okulöncesi dönemde okuma yazmaya hazırlık becerilerine ilişkin yapılan çalışmalar hem çocuğun okuma yazma başarısını olumlu etkilemekte hem de ilerleyen sınıflardaki akademik başarısına olumlu katkı sunmaktadır. Erken okuryazarlık, okulöncesinde okuma yazma için gerekli önkoşul becerilerinin tümünü kapsamaktadır.

EROT (Erken Okuryazarlık Testi), erken okuryazarlık becerileri açısından risk grubunda olan ve okul öncesinde bu becerilerin geliştirilmesinde desteğe gereksinim duyan çocukları belirlemek üzere hazırlanmış bir testtir.

EROT; anasınıfına devam eden çocukların erken okuryazarlık becerilerini yedi boyutta ölçmeyi hedefleyen geçerli ve güvenilir bir ölçme aracıdır.

Bu boyutlar,

1. Alıcı Dilde Sözcük Bilgisi,

2. İfade Edici Dilde Sözcük Bilgisi,

3. İşlev Bilgisi, 4. Genel İsimlendirme,

5. Harf Bilgisi,

6. Ses bilgisel Farkındalık

7. Dinlediğini Anlama alanlarını içermektedir.

Gecikmeden çocuğunuzun değerlendirmesini yaptırın.

“Oğlum tencerelerle oynuyor.” ,
“Kızım bebeklerle oynamayı sevmiyor, arabalarla oynuyor.”
“Cinsel kimliğini bilmiyor mu?”
“Eyvah ne olacak şimdi?”
Bunlar anne babaların okul öncesi dönemde aklını kurcalayan bazı sorular. Kız çocuklarının erkeklerle özdeşleştirilen oyuncaklarla oynamaları çok göze batmazken ve çoğu kez‘erkek Fatma’ şeklinde adlandırılırken, erkek çocukların bebeklerle, mutfak oyuncakları ile oynaması, aileler tarafından sorun olarak görülmektedir.
Çocuklar iki yaştan itibaren iki farklı cinsiyetin olduğunu kavrar ve üç yaş civarında da kendisinin hangi cinsiyetten olduğunu fark eder. Sosyal çevrenin de katkısı ile cinsiyetine özgü davranışları, toplumun kendi cinsiyetine biçtiği rolleri öğrenir. Bu öğrenme sürecinde anne babanın katkısı önem arz etmektedir. Erkek çocuklar baba ile kız çocuklar da anne ile özdeşim kurarak cinsiyetlerine özgü rollerini öğrenirler. Bu nedenle anne ve babanın doğru model olabilmeleri için bazı özelliklerinin olması gerekir. Silik, pasif, kendine güvensiz ya da abartılı bir erkeklik anlayışı içinde olan, kabadayı, aşırı sert özellikler gösteren bir baba erkek çocuğunun cinsel kimlik gelişimini olumsuz yönde etkileyecektir. Aynı şekilde yumuşak ve sevecen olmayan kadınsı özellikler göstermeyen, sert, otoriter olan, erkeksi özellikler gösteren ya da çok silik ezilmiş bir anne kız çocuğuna uygun bir örnek olmayacaktır. Ayrıca anne ya da babanın yokluğu, uzun süre çocuktan uzak kalması ve bu süreçte çocuğun özdeşim kuracağı bir modelin olmaması da çocuğun bocalamasına neden olacaktır.
Kadının çalışma hayatına daha çok girmesi ve erkeğin evdeki işler ve çocuğun bakımı ile ilgili katkısının artması ile cinsel rollerin karıştığı yönünde bir algı oluşmaktadır. Unutulmamalıdır ki çocuk, cinsiyetine özgü toplumsal rolleri öğrenir. Erkeklerin yemek yapması ya da evi süpürmesi, kadının geç saatlere kadar çalışıyor olması sosyal yaşantı içerisinde kabul gören davranışlardır ve çocuk bu davranışları modeller. Cinsel kimliği açısından model alacağı özellikler; anne babanın kıyafetleri, aksesuarları, oturuşları, konuşmaları, davranışları ve ilgi alanlarının faklılığı olacaktır. Kız çocukların anneleri ile, erkek çocukların babaları ile kuracakları sağlıklı ilişki cinsel kimliklerini tamamlamalarını sağlayacaktır.
Çocuk bedenini ve cinsel kimliğini keşfettikçe bununla ilgili soruları olacaktır. Bu sorular nedeniyle ayıplanan, ceza alan çocuklar sorularının cevabını başka kaynaklardan bulmaya çalışacaktır. Bu durum çocuk için tehlike yaratır. Çocuğun merakının ve sorularının gelişimin doğal bir parçası olduğu bilinmeli ve sorularına seviyesine uygun cevaplar verilmelidir. Çocuğa seviyesinin altında açıklama yapmak ya da geçiştirmek onun için yeterli olmayacağından cevapları bulacağı başka kaynaklara yönelecektir. Aynı şekilde seviyesinin üzerinde açıklama yapmak da aklını karıştıracak ve gelişimini olumsuz etkileyecektir. Her dönemde, çocuğun cinsellikle ilgili sorularına yaşına uygun cevaplar vermek gelişimine katkı sağlayacak ve ilerde de cinsel kimliği sağlam ve mutlu bir birey olmasına yardımcı olacaktır.
Ebru Aksu MERİÇLİ

Çocuk Gelişim Uzmanı